Cykl tricksterski, odc.1: Kim jest trickster?

Trickster archetyp

W kulturze popularnej bardzo często występuje postać zwana tricksterem. Niniejszym rozpoczynam cykl wpisów o tej fascynującej figurze. Zanim jednak rozpoczniemy poszukiwania wszystkich dowcipnisiów siejących zamieszanie w świecie seriali, filmów i książek, garść informacji wstępnych.

Kim jest trickster i czym się wyróżnia?

Loki, Eszu, Kojot, Anansi…W niemal każdej mitologii występuje postać transgresyjna, łącząca przeciwstawne cechy oraz wymykająca się wszelkim jednoznacznym definicjom. Mowa o tricksterze – uosobieniu ambiwalencji. Archetyp ten łączy w sobie cechy ludzkie i zwierzęce, funkcjonując na granicy porządku i chaosu, natury i kultury.

Co prawda zbudowanie definicji trickstera jest trudne, jednak niektórzy badacze podjęli się tego zadania. William J. Hynes, w szkicu o próbach zdefiniowania trickstera i jego charakterystyki mówi o problemie z opracowaniem definicji postaci, której cechą główną jest przekraczanie granic i nieuchwytność. Analizując mitologiczne historie o tricksterach można jednak stworzyć katalog cech powtarzających się w tego typu opowieściach. Hynes wymienia i opisuje sześć odcieni osobowości trickstera.

  1. Ambigous and Anomalous
  2. Deceiver and trick-player
  3. Shape-shifter
  4. Situation-invertor
  5. Messenger, Imitator of the gods
  6. Sacred/lewd bricoleur

Pierwszy punkt odnosi się do najbardziej ogólnej cechy, zasygnalizowanej już kilka razy, mianowicie do nieprzewidywalności i złożoności postaci.

Charakter trickstera jest dwuznaczny i chwiejny, a on sam istnieje zawsze między dwoma różnymi porządkami.  Stąd postać ta przedstawiana jest u Indian między innymi jako Kojot, zwierzę o nieokreślonej prezencji, pośrednie między wilkiem i lisem, padlinożerne, a więc będące pośrednikiem między mięsożercami a roślinożercami. Trickster zawsze balansuje na krawędzi powagi i śmieszności, sacrum i profanum, pojawia się na styku kultury i natury. Wprowadza chaos, a jednocześnie kreuje jakiś głębszy porządek. Nie rozumiejąc zasad moralnych lawiruje na granicy dobra i zła, destrukcji i tworzenia.

Kojot trickster
Kojot, trickster występujący w mitach Indian źródło: F. N. Wilson – Curtis, Edward S. Indian Days of the Long Ago. Yonkers-on-Hudson: World Book Company, 1915. Page 84.

 

O ile słowo „deceiver” łatwo można przetłumaczyć na „oszust”, to już określenie „trick-player” nie ma swojego polskiego odpowiednika.

Hynes określa trickstera jako „trick-playera”. Trickster jest więc graczem, który rozgrywa swoje partie za pomocą trików i forteli. Dzięki nim wygrywa lub przegrywa, jednak zawsze ma je w zanadrzu. Oszustwa, jakich dopuszcza się przechera mogą mieć zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. Dzięki nim udaje mu się osiągnąć cel, lub też ponieść porażkę, zwłaszcza kiedy ofiary jego żartów postanawiają odpłacić mu w taki sam sposób. Nie zawsze celem trickstera jest pozyskanie czegoś dla siebie, często jest to działanie dobroczynne dla ludzi lub bogów, jak na przykład kradzież ognia (Prometeusz, Maui) lub zdobycie cennych przedmiotów dla innych bogów  (Loki).

Zmiennokształtność jest typową cechą trickstera – w  mitach zawsze pojawia się on pod więcej niż jedną postacią.

Zwykle przedstawiany jako zwierzę, jak amerykański Kojot, Kruk, Zając lub afrykański pająk Anansi. Inni tricksterzy potrafią zmieniać kształty właściwie dowolnie, zwykle dzięki sprawnemu posługiwaniu się magią. Maui potrafi zmieniać swój rozmiar, przemienia się w ptaka lub inne zwierzęta, Loki przybiera kształty łososia, ptaka, klaczy. Trickster nie tylko potrafi zmienić się w zwierzę, posiada umiejętność zmiany płci, może więc być zarówno ojcem, jak i matką. Ta cecha łączy się ściśle z dwoma poprzednimi punktami Hynesa. Dzięki zmiennokształtności trickster może uskuteczniać swoje sztuczki. W przebraniu, czy pod inną postacią  łatwiej jest mu nabierać swoje ofiary.

Czwarte oblicze trickstera wyróżnione przez Hynesa to „situation-invertor”, co tłumaczy się dosłownie „odwracacz sytuacji”.

Trickster jest tym, który swoimi działaniami zmienia porządek rzeczy, zaburza go lub porządkuje. Pojawienie się tej postaci niesie za sobą zmiany, ponieważ w przestrzeni trickstera nie ma miejsca na stagnację. Jako uosobienie dynamiki i zmienności oddziałuje na świat wokół siebie.

Mitologiczny Loki
Może trudno w to uwierzyć, ale to… Loki

Przechera bywa także posłańcem bogów, sam będąc albo bogiem, albo półbogiem, lub też posiadając nadnaturalne cechy, które pozwalają mu ona odgrywanie takiej roli.

Łączy w sobie cechy ludzkie i boskie, dlatego potrafi poruszać się swobodnie między dwoma światami. Jako „imitator of the gods”, naśladuje bogów, a także pośredniczy w komunikacji. Jeśli przebywa na Ziemi, to zazwyczaj z polecenia Stwórcy, Najwyższego Bóstwa. W mitologiach Afryki tricksterzy odpowiadają za komunikację z bóstwami, a ich przewrotna i psotna natura wprowadza w tę relację zakłócenia i przekłamania. Loki bardzo często reprezentuje Asów, to on jest wysyłany tam, gdzie pojawia się jakiś problem do rozwiązania. Ponieważ nie ma problemu z przekraczaniem granic moralnych, a dodatkowo posiada umiejętność płynnej zmiany swojego wyglądu, nadaje się idealnie do wszelkich misji, których bogowie nie chcą lub nie mogą podjąć sami. Mimo, że trickster balansuje między mądrością, a głupotą zazwyczaj obdarzony jest darem gładkiej wymowy, dzięki czemu potrafi być bardzo przekonujący. Kłamstwa i oszustwa trickstera wynikają z jego doskonałej umiejętności manipulacji, a co za tym idzie, ze sprawnego posługiwania się słowem.

Ostatnim określeniem, jakiego używa badacz  jest „Sacred/lewd bricoleur” lub „fix-it person”.

To miano łączy się z funkcją posłańca. Trickster faktycznie bywa „naprawiaczem” i „majsterkowiczem”, zwłaszcza, kiedy sprawy nie idą po myśli bogów. To właśnie on jest delegowany, by naprawić jakąś szkodę (której sam nierzadko jest przyczyną). Jego pomysły są innowacyjne, choć czasem budzą śmiech lub politowanie.

Kim jest trickster
Lis Renard – tricksterski bohater bajek

Trickster – król popkultury

Naturalnie nie wszystkie te cechy muszą występować u każdego mitologicznego przechery, jednak są to pewne wyznaczniki, które pomagają uchwycić bogactwo tej postaci.

Różne przejawy obecności trickstera w systemach mitologicznych i kulturowych zajmują badaczy religii, folkloru, a także psychologów, antropologów i literaturoznawców. Archetyp ten, w mniej lub bardziej przekształconej wersji znaleźć można niemal we wszystkich tekstach kultury, co świadczy o żywotności i potencjale tej postaci. Właśnie nieuchwytność i trudność zdefiniowania, wymykanie się kategoryzacji pozwala tricksterowi istnieć niemal w każdym przejawie artystycznej działalności człowieka. Postać pełna antynomii, o skomplikowanej osobowości sprawdza się doskonale jako bohater dzieł literackich, filmowych, czy komiksowych. Współcześnie trickster jest niewątpliwie jedną z najważniejszych figur kultury popularnej.

CDN…

Źródło: Mythical Trickster Figures. Contours, contexts, and criticism, edit. W.J. Hynes, W. G. Doty, University of Alabama Press, 1993